Türkiye’nin son bir yıldır dış politikada attığı “normalleşme” adımları genişleyerek sürüyor. Kasım 2021’de Birleşik Arap Emirlikleri ile başlayan süreçte İsrail ve Suudi Arabistan ile bağlantılar onarıldı. Ermenistan ile temaslar sürüyor. Ekim ayında Cumhurbaşkanı Tayyip Erdoğan, Başbakan Nikol Paşinyan ile birebir masaya manzara vermişti.
En sürpriz gelişme Erdoğan’ın, 2022 Dünya Kupası açılışı için gittiği Katar’da yaşandı. Mısır Cumhurbaşkanı Abdulfettah es-Sisi ile tokalaşan Erdoğan, mevkidaşı ile 45 dakika görüştü. Artık ise Suriye ile diyalog tabanı aranıyor.
Konya’da katıldığı programda Cumhurbaşkanı Erdoğan, “Mısır ile bu iş yoluna girdiyse aynı şekilde Suriye ile de bu iş yoluna girebilir” diyerek ilişkileri ilerletmekteki niyetini beyan etti. Geçtiğimiz haftalarda da “vakti geldiğinde” Suriye Devlet Başkanı Beşar Esad ile görüşebileceğini, seçimlerden sonra ilişkilerde “sil baştan” yapılabileceğini söylemişti.
Peki Türkiye’nin siyaset değişikliğinin nedenleri neler? DW Türkçe’ye konuşan uzmanlara göre, normalleşme ihtiyacını daha güçlü hisseden taraf Türkiye.
Seçim yatırımı mı?
Londra merkezli düşünce kuruluşu Chatham House’dan akademisyen Galip Dalay’a göre Türkiye, Suriye’nin kuzeyindeki amaçlarına ulaşabilmek için Şam ile diyaloğa açık olduğunu göstererek Rusya’yı ikna etmek istiyor.
Chatham House’dan akademisyen Galip DalayFotoğraf: David Ausserhofer/Robert Bosch Academy
Erdoğan’ın dış politika kararları alırken iç siyaseti öncelediği görüşündeki Dr. Hamidreza Azizi ise “Türkiye’nin Suudi Arabistan ve BAE üzere güçlü Körfez ülkeleriyle yakınlaştığını gördük. Burada öncelik aslında iç siyaset. Bu ülkelerden yatırım çekmek istiyor ki seçimleri kazanmak için bu kaynağa muhtaçlık var” dedi.
Mısır ve Suriye konusunda da kararların yine seçim odaklı verildiği yorumunu yapan Berlin merkezli Bilim ve Politika Vakfı (SWP) araştırmacısı Azizi şöyle konuştu:
“Mültecilerin varlığı Türkiye’de önemli bir iç politika tartışması haline geldi. Seçimlere doğru bu konu giderek ısınıyor ve farklı siyasi partiler farklı fikirlerle ortaya çıkıyor. Esad ile bir tür anlaşmaya varmak ve mültecileri geri göndermek politik gereklilik halini aldı. Bence mülteci kartını oynamak için seçimler öncesi Suriye’yle ilgili bildiriler veriyor.”
Sisi ve Esad ne bekliyor?
Uzmanlarnormalleşme isteğini daha yüksek sesle dile getiren tarafın Türkiye olduğuna dikkat çekiyor. Peki Mısır ve Suriye’nin Ankara ile yakınlaşmaktaki çıkarları ne?
Stratejik ve Uluslararası Çalışmalar Merkezi’nden (CSIS) araştırmacı Natasha Hall, “Mısır, kendi doğal gazı için pazar arıyor, ayrıyeten rejim terslerinin susturulmasını istiyor” dedi. Mısır Cumhurbaşkanı Abdülfettah el Sisi muhaliflerinin İstanbul’daki televizyon stüdyonları bu yılın ilk aylarında kapatılmıştı.
Esad için ise öncelik savaş ve yaptırımların etkisiyle çöken ekonomisi canlandırmak ve siyasi geleceğini garanti altına almak için mümkün olduğunca çok tanınmaya sahip olmak.
Washington merkezli Brookings Enstitüsü’nden araştırmacı Reva Dhingra, “Devam eden savaş, yolsuzluk, korona salgını, yüksek enflasyon ve kur krizi yüzünden Suriye, ekonomik açıdan Türkiye ile münasebetlerini olağanlaştırmak isteyecektir” dedi.
“Rejim, Türkiye’nin muhalifleri desteklemesini engellemek istiyor” diyenDalay ise “Suriyeli muhalifler bir süredir Esad karşıtlığıyla değil, Ankara’nın önceliklerine nazaran hareket ediyor. Esad normalleşmeyle meşruiyet kazanmak istiyor. Gerçekten rejimin hem bölgesel hem de uluslarası alanda olağanlaşma ve meşruiyet kazanma arayışı var. Ankara ile olağanlaşma bu arayışa hizmet eder” yorumunu yaptı.
Azizi de “Türkiye ile yakınlaşmak Esad rejimi için kıymetli bir güvenlik telaşının ortadan kalkması demek. Esad için Türkiye, isyancıların en değerli destekçisi. Olağanlaşma halinde bu durumun değişmesini ve ülkenin kalanında denetimi sağlayabilmeyi umuyor” dedi.
Dr. Hamidreza Azizi
Zorluklar neler?
Mısır ve Suriye ile normalleşmenin BAE, Suudi Arabistan ya da İsrail’le olduğu kadar kolay ve hızlı olmayacağı konusunda hemen herkes hemfikir.
Beşar Esad’ın basın danışmanı Buthaina Shaaban, yerel medyaya verdiği demeçte, Ankara’dan gelen açıklamalara ihtiyatla yaklaştıklarını kaydetti. Shaaban, “Belki seçim sebebiyle ya da diğer ülkeler yahut partilere baskı yapmak için bu açıklamaları yapıyorlar. Kendi gündemleri var” dedi.
Avrupa Dış İlişkiler Konseyi’nin (ECFR) Ortadoğu ve Kuzey Afrika Program DirektörüJulien Barnes-Dacey, yaklaşık on yıldır devam eden düşmanlıkların ardından hem Kahire hem Şam’ın Ankara’nın değişen söylemine dikkatle yaklaştığını belirtti. Barnes-Dacey, “Taraflar daha sık diyaloğa girmeye başlasa bile bu süratli bir ilerleme ve nihayetinde olağanlaşma yaşanacağı manasına gelmiyor. Esad, muhtemelen Türk ordusunun geri çekilmesini ve Ankara’nın Suriye’nin egemenliğini kabul ettiğini görmek isteyecektir” diye konuştu.
“Suriye’nin kuzey toprakları Türkiye’nin denetiminde. Bu, Esad’ın bir olağanlaşmaya kuşkuyla yaklaşmasına neden oluyor” diyenAzizi de “Gerçek bir olağanlaşma için Türk güçlerinin kuzey topraklarından çekilmesini ve buralarda denetimi rejime devretmesini bekliyorlar” dedi. Böyle bir şeyin yakın gelecekte yaşanmasını beklemediğini vurgulayan Azizi, “Belki üst seviye toplantılar olabilir hatta Erdoğan ve Esad bile görüşebilir lakin bu, işlerin hakikaten normalleşeceği manasına gelmiyor” yorumunu yaptı.
Suriye’ye operasyonu etkiler mi?
Türkiye’nin Suriye’de rejim karşıtı silahlı muhaliflere desteği ve devam eden operasyonlarına dikkat çeken Dhingra ise “Yeni bir kara harekatı yapılacağı tarafındaki son açıklamalar ve süren hava atakları yüzünden durum epeyce gergin. Kısa vadede olağanlaşma için diplomatik uğraşlar bu atmosferin gölgesi altında kalacaktır” ifadelerini kullandı.
Suriye İnsan Hakları Gözlemevi’ne göre, İstiklal Caddesi’ndeki bombalı eylem sonrası başlayan Pençe-Kilit operasyonu sırasında şu ana kadar en az 23 rejim askeri öldü.
ECFR Ortadoğu ve Kuzey Afrika Program Direktörü Julien Barnes-DaceyFotoğraf: ECFR
Dalay’a göre Türkiye, Suriye topraklarına yönelik operasyonları ile rejimle normalleşme söylemini çelişkili görmüyor. “Ankara, YPG’ye yönelik operasyonları ile Suriye’de resmen ismi konmamış olsa da Kürtlerin merkezinde olduğu otonom idarenin zayıflatılmasının rejimin de güzeline gideceğini düşünüyor” dedi. Bu görüşe katılan Barnes-Dacey da nihayetinde Ankara ve Şam’ın Kürt ayrılıkçılarla mücadele gibi ortak bir zeminde buluşabileceğini kaydetti.
Libya faktörü
Mısır’la ilişkilerde ise öne çıkan kriz başlığı Libya. Ankara ve Kahire, Libya’da rakip güçleri destekliyor.
Galip Dalay, “Türkiye ile Mısır, Etiyopya ve Libya’da karşı kamptalar. BAE ile olduğu kadar hızlı olmayacaktır normalleşme. Şu anda asıl mesele Libya. Bizim için Suriye ne ise Mısır için de Libya o” dedi.
Chatham House’dan Tim Eaton’a göre,Türkiye’nin alanda “Kazanan ve kaybedeni belirleme kapasitesine sahip güçleri” mevcut. Ayrıyeten Trablus idaresi üzerinde güçlü siyasi ve ekonomik tesiri var. “Türkiye son aylarda Trablus’un rakibi doğudaki yönetimle de yakınlaşma arayışına girdi” diyen Eaton’a göre Yunanistan’ın Libya’da Ankara ile rekabet için çok az seçeneği var.
2014’te ülkenin doğusu ve batısındaki savaşçı kümeler ortasında bölünen Libya’yı yıllardır, Trablus ve Tobruk merkezli iki ayrı yönetim idare ediyor. Tobruk merkezli Fethi Başağa yönetimi ve Türkiye’nin desteklediği Trablus merkezli Abdulhamid Dibeybe hükümeti birbirlerini legal olmamakla suçluyor.
Chatham House’dan Tim EatonFotoğraf: Chatham House
Dış politikaya Yunanistan ayarı
Peş peşe gelen normalleşme açıklamaları, dış politikaya “Yunanistan ayarı” verildiği yorumlarına da neden oluyor. Özellikle Mısır’la bir yakınlaşma Yunanistan’ı güç durumda bırakabilir.
Dalay’a nazaran Ankara, Kahire’yle normalleşme için attığı adımlarla Mısır, İsrail ve BAE ile Yunanistan’ın ortasına aralık koymak istiyor. “Temelde Doğu Akdeniz’de yaşadığı çok aktörlü sorunu bir Yunanistan sorunu haline dönüştürmek istiyor. Önceden bu Türkiye’ye karşı Mısır, BAE, İsrail, Fransa ve Suudi Arabistan’ın olduğu bir krizdi. Şimdi en azından bu ülkeleri daha nötr kalmaya, Yunanistan’la ikili krizinde taraf olmamaya ikna etmek istiyor.”
Erdoğan Konya’daki konuşmasında, “Akdeniz’de bizim bu gücü diğerlerine kaptırmamamız gerekir. Yunanistan’ın buralara ulaşması, bu olacak iş değil” ifadelerini kullanmıştı.
Halihazırda Kahire ve Atina arasında çok yakın bir işbirliği söz konusu.
“Türkiye’nin Libya’daki çıkarlarından vazgeçmesi olası değil” diyen Hall, Ankara’nın daha evvel Mısır ve Yunanistan tarafından oluşturulan doğal gaz işbirliğinden dışlandığını hatırlatarak yeni durumda avantaj elde etmeye çalışabileceğini kaydetti. Sevgilisi de “Türkiye ile stabil bir ilişki Mısır’ın da çıkarına. Eğer Libya konusunda ortak bir yol haritası belirlenebilirse bu Mısır’ın da çıkarına olacaktır” görüşünü lisana getirdi.
